Gjuha Shqipe
Shqipja ėshtė gjuhė e folur dhe e shkruar. Ajo pėrdor tingujt (gjuha e folur) dhe shkronjat (gjuha e shkruar), fjalėt dhe rregullat gramatikore me anė tė tė cilave fjalėt lidhen nė fjali dhe marrin njė kuptim tė caktuar. Fjalėt dhe rregullat e kombinimit tė tyre formojnė njė sistem, ēdo pjesė e tė cilit ėshtė e lidhur me pjesėt e tjera. Tėrėsia e rregullave tė lidhjeve tė fjalėve formon strukturėn e kėtij sistemi.
Gjuha shqipe i pėrket familjes sė gjuhėve indoevropiane. Shqipja formon njė degė mė vete nė familjen e gjuhėve indoevropiane, pra nuk ka lidhje birėsie me asnjėrėn nga gjuhėt e sotme idoevropiane.
Gjuha shqipe sot flitet nė Shqipėri dhe jashtė kufijve tė saj nė Kosovė, nė territorin ndėmjet Shkupit, Gostivarit, Tetovės dhe Dibrės, nė Preshevė, nė Bujanovė dhe nė Medvegjė, nė Krajė, nė Ulqin me rrethina deri nė Tivar dhe nė Camėri. Shqipja, pra flitet nė viset perėndimore tė Ballkanit, aty ku kryqėzohen rrugėt qė lidhin Lindjen me Perėndimin, pikėrisht nė atė rajon qė ka qenė djepi i qytetėrimit antik evropian.
Rreth dy mijė fjalė tė shqipes janė me origjinė indoevropiane: kokė, ditė, natė, dimėr, ujė, ha, pi, jam, kam, zog, dem, elb etj.
Shqiptarėt janė pasardhės tė Ilirėve dhe gjuha shqipe pasardhėse e ilirishtes. Nga kjo gjuhė na kanė mbetur veēse pak fjalė tė cilat mund tė shpjegohen me gjuhėn shqipe: sika=thika, peli=pleq, aspetos=i shpejtė. Dhe disa emra gjeografikė dhe emra personash Ilirė mund tė shpjegohen me fjalė tė shqipes. Kėshtu p.sh. Dardania ėshtė shpjeguar me fjalėn shqipe dardhė, Dalmatia me shqipen del me, dele, Ulkin me shqipen ulk, ujk, Dimalum me shqipen di mal, dy male, Bardhul me shqipen i bardhė, Daz me shqipen dash.
Nė vitin 168 para erės sonė, Iliria u pushtua nga romakėt. Filloi kėshtu njė periudhė qė zgjati pėr mė shumė se pesė shekuj. Nė shekullin e VII Shqipėria u pushtua nga sllavėt, kurse nė shekullin XV nga turqit otomanė. Pushtimi otoman vazhdoi pesė shekuj deri mė 28 nėntor 1912.
Gjatė kėsaj periudhe tė gjatė pushtimi, gjuha dhe kultura shqiptare kanė qenė nėn ndikimin e gjuhės dhe kulturės latine, greko-bizantine, sllave e turke. Gjenden nė shqipe fjalė me origjinė nga greqishtja e vjetėr latinishtja, greqishtja bizantine, sllavishtja, turqishtja etj. Nga greqishtja e vjetėr kanė hyrė fjalė tė tilla si: drapėr, lakėr, qershi, shpellė; nga latinishtja: arė, kalė, mbret, furkė, ungj; nga greqishtja bizantine: fis, ikonė, kollogjer, manastir; nga sllavishtja: gjobė, lopatė, pushkė, opingė, rob, si dhe toponime: Berat (bel+grad), Dropull (Drino+polje), Konispol (kon+polje), Velipojė (velike+polje), Zadrimė (za+Drin), Zagori (za+gor); nga turqishtja: tepsi, pazar, cohė, bahēe, oxhak, sobė, jastėk, ilaē etj.
Ėshtė e vėrtetė qė shqipja ka pėsuar ndikime nga gjuhėt e huaja sidomos nė leksik, po ėshtė po kaq e vėrtetė qė ajo ka shfaqur aftėsi pėr ti asimiluar dhe ndryshuar sipas modelit tė vet huazimet, duke treguar forcėn dhe gjallėrinė e saj. Kėshtu fjalėt e greqishtes sė vjetėr drapanon, kerasia, spileon, nė shqip dalin drapėr, qershi, shpellė; nė latinisht arvum, vicinium, impertorem nė shqip arė, fqinj, mbret; nė sllavisht glob, opanak, ravnica nė shqip gjobė, opingė, rrafshė.
Gjithsesi gjatė periudhės qė vendi ynė, kultura jonė, gjuha jonė, ishin nėn influencėn e kulturės e tė gjuhės latine, greko-bizantine, sllave, turke, gjuha shqipe ka ruajtur origjinalitetin e vet si gjuhė indoevropiane me strukturė fonetike, gramatikore e leksikore tė veēantė.
Nė historinė e Shqipėrisė dhe shqiptarėve Rilindja shqiptare (XIX-XX) zė njė vend tė veēantė. Gjatė kėsaj periudhe, problemet e gjuhės u bėnė pjesė pėrbėrėse e programit tė Rilindjes shqiptare, e cila, me alfabetin e Shoqėrisė sė Stambollit (1878) hodhi bazat pėr zgjidhjen e problemit tė alfabetit tė gjuhės shqipe, i cili pėrfundimisht u zgjidh nė Kongresin e Manastirit mė 1908. Nė bazė tė alfabetit tė gjuhės shqipe ėshtė alfabeti latin.
Dokumentet e para tė shkruara tė shqipes i pėrkasin shekullit XIV. Libri i parė i shkruar ėshtė "Meshari" i Gjon Buzukut qė i pėrket gjysmės sė dytė tė shekullit XVI(1555). Ka mundėsi qė tradita e shkrimit tė shqipes tė ketė qenė mė e vjetėr. Shqipja ėshtė shkruar nė dy dialekte kryesore, nė gegėrisht dhe nė toskėrisht. Vepra e parė toskėrisht ėshtė "E mbėsuame e krieshterė", shkruar nga Lukė Matrėnga dhe botuar nė Romė mė 1592. Shqipja ka vazhduar tė shkruhet nė dy dilekte deri mė 1972, kur toskėrishtja letrare u shpall gjuhė letrare kombėtare ose gjuhė letrare e njėsuar ose mė mirė gjuhė standarte.
Nė kėtė rubrikė tė faqes sonė do tė merremi kryesisht me trajtimin e MORFOLOGJISĖ dhe tė DREJTSHKRIMIT tė shqipes pasi mendojmė se janė kollonat kryesore tė gjuhės. Pjesėt e tjera qė marrin pjesė nė strukturėn e gjuhės si Fonetika qė merret me studimin e veēorive tė artikulimit tė tingujve, Leksikologjia qė merret me studimin e fjalėve dhe lidhjeve qė ato kanė ndėrmjet tyre. Semantika qė merret me kuptimin e fjalėve dhe kuptimin e thėnieve qė rrjedh nga pėrdorimi i kėtyre fjalėve dhe nga ndėrtimi i tyre sintaksor. Sintaksa qė merret me studimin e funksioneve dhe strukturave.
Wed Apr 29 2009, 23:34
