Arti ėshtė veprimtari
krijuese artistike, e shpikur
nga njeriu, pėr dallim nga
veprat e natyrės, qė pasqyron
ambientin qė na rrethon
nėpėrmjet riprodhimit tė
realitetit. Bota e artit ėshtė njė
univers i vėrtet, qė ka njė
histori tė gjatė, qė nga kohėt e
lashta e deri nė ditėt e sotme,
e qė pėrfshin nė vete njė larmi
tė madhe dukurish si: letėrsia,
arkitektura, muzika, teatri,
filmi skulptura, piktura etj. Tėrėsitė e njohurive dhe
arritjeve zhvillimore tė njė grupi,
shoqėrie ose populli, nė fushat e
caktuara tė veprimtarisė
mendore, krijuese, materiale e
shoqėrore pėrmblidhen me
termin kulturė. Njė ndėr
krijimtaritė shumė tė
rėndėsishme tė kėsaj kulturės qė
karakterizon njė popull, ėshtė
edhe arti.
Si lloj i krijimtarisė
artistike arti luan njė rolė tė
veēanta nė zhvillimet kulturore.
Ai kristalizon dhe ngrit vlerat e
njė shoqėri deri nė piedestalin
mė tė lartė.
Gjithashtu, pėrmes
veprimit, manifestimit,
kompozimit, formės, arti
mishėron dhe realitetin qė na
rrethon me ndjenjat shpirtėrore,
duke krijuar atė harmoni tė
pėrsosur qė provokon emocione
estetike.
Arti ėshtė edhe njė
burim, njė pėrēues, njė urė
komunikuese mes qenieve
njerėzore nė veēanti por edhe
mes kulturave e popujve nė
pėrgjithėsi.
Ēėshtė arti?
Fjala art rrjedh nga
latinishtja - ars, qė ka kuptimi e
sė bukurės.
Arti ėshtė veprimtari
krijuese artistike, e shpikur nga
njeriu, pėr dallim nga veprat e
natyrės, qė pasqyron ambientin
qė na rrethon nėpėrmjet
riprodhimit tė realitetit. Bota e
artit ėshtė njė univers i vėrtet, qė
ka njė histori tė gjatė, qė nga
kohėt e lashta e deri nė ditėt e
sotme, e qė pėrfshin nė vete njė
larmi tė madhe dukurish si:
letėrsia, arkitektura, muzika,
teatri, filmi skulptura, piktura
etj.
Arti nė tėrėsi ose ēdo
vepėr e veēantė, pėrbėhet nga njė
strukturė komplekse dhe e
shumanshme. Nė tė pėrfshihen
elemente materiale, shpirtėrore,
substancial, formale, krijuese
etj., pėrmes sė cilave mishėrohet
puna e gjallė e njeriut me
ndjenjat, emocionale tė tij.
Mirėpo, gjithė ky kompleks dhe
kjo shumanshmėri ka njė
dominante rreth sė cilės
pėrmblidhen gjithė pėrbėrėsit e
saj, qė dallojnė nga dukurit e
tjera tė realitetit. Pra, ėshtė
dukuria estetike qė e
karakterizon atė, sepse nuk ka
vepėr artistike pa vlerė estetike.
Nga kjo pikėpamje artin
mund ta definojmė si njė
pasqyrim estetik tė realitetit qė
na rrethon, por edhe imagjinatės
sė bujshme njerėzore. Pėr ta
pasur mė tė qartė kėtė definicion,
duhet zbėrthyer kuptimin e
nocionit pasqyrim estetik!
Vepra artistike ėshtė njė
fryt i njė bashkėpunimi tė
ngushtė mes objektit, veprės qė
duhet krijuar dhe subjektit
krijues, pra vet artistit. Akti
thelbėsor i kėtij bashkėveprimi
ėshtė pėrjetimi i dukurive pėrmes
shqisave. Pra, perceptimi i
fuqishėm emocional i gjithė
larmisė sė botės shqisore me
tingujt, aromat, ngjyrat, lėvizjet
format e saj etj.
Emocionet,
ndjenjat,mendimet etj, janė
dukuri shpirtėrore tė cilat nuk
mund tė kapėn drejtpėrsėdrejti
nga shqisat. Pėrmbajtja e tyre e
bukur ose e madhėrishme nuk
mund tė shikohet ose tė preket.
Prandaj, arti me mjetet e tij
materiale: me anė tė fjalės,
gjesteve, tingujve, vijave,
ngjyrave, lėvizjeve etj., riprodhon
estetikisht pamjet e jashtme fizike
tė dukurive tė realitetit ose
ndėrton botėn e imagjinatės
duke i fiksuar ato nė figura
artistike.
Thelbi specifik i artit
Pėr arsye tė
lartpėrmendura ėshtė shumė
vėshtir tė kapet thelbi esencial i
artit dhe tė pėrcaktohen veēoritė
e tij nė krahasim me shumė
dukuri tė tjera joartistike.
Megjithatė, arti mbete njė dukuri
specifike qė shquhet nga dukurit
e veprimtaritė tjera njerėzore si
ato prodhuese, sportive,
shkencore, fetare etj. P.sh.
romani artistik ndryshon
cilėsisht nga traktati filozofik;
busti skulpturor dallon nga
mallrat industriale; shfaqja
teatrale nuk ėshtė e njėjte me njė
ndeshje futbolli etj. Prandaj
shumė dukuri reale apo
imagjinare, mund tė shėrbejnė
edhe si objekte studimi pėr
shkencėn por edhe si objekt
pasqyrimi estetik pėr artin. Derisa
shkenca
e
studion
realitetin
si
dukuri
objektive,
veē
e
veē nė secilėn lėmi, arti tė njėjtat
dukuri i pasqyron estetikisht
pėrmes ndjenjave tė brendshme.
Kėshtu, ylberi studiohet nga
fizika si njė dukuri optike;
shkenca e fiziologjisė merret me
proceset metabolike, pėr
shembull lulet; agimi dhe muzgu
studiohen si pasoj e vėrtitjes sė
tokė rreth boshti tė saj etj.
Mirėpo tė gjitha kėto procese,
dukuri dhe sende mund tė
shikohen edhe nga njė pikėpamje
tjetėr, nga pikėpamje e vetive dhe
cilėsive tė tyre estetike. Ylberi
ėshtė i fiksuar nė sa e sa piktura
si njė harmoni specifike
ngjyrash; lulet kanė qenė objekt
specifik i artit si kombinim
harmonik formash simetrike dhe
ngjyrash tė larmishme; gjithashtu
edhe agimi dhe muzgu me pamjet
e tyre tė mrekullueshme, qė
shprehin fuqishėm e estetiksht
atė bukuri tė madhėrishme, kanė
qenė e janė akoma frymėzim
pothuajse pėr secilin artist.
Edhe mjetet e shprehjes
mund tė jenė tė bazuara, si nė
arsye ashtu dhe nė ndjenja.
Kėshtu pėr shembull, mund tė
shėrbehemi me fjalė pėr tė thėnė
njė tė vėrtet, fakt, ligjshmėri,
mirėpo, fjala mund tė
shfrytėzohet edhe si mjet i
shprehjes sė ndjenjave,
emocioneve, pra si shprehje
poetike.
Gjithashtu, edhe
pėrmasat, trajtat e figurat
gjeometrike, p. sh. vizatimet e
hartave gjeografike; vizatimet
teknikeø vizatimet anatomike etj.,
shprehin fakte, tė dhėna rreth
objektit, territorit, pozitės etj. por
nė anėn tjetėr ato mund tė
shėrbejnė, nė formė trajtash,
figurash, vijash edhe si shprehje
e ndjenjave pėrkatėse, gjegjėsisht
shprehjeve estetike. Nė kėtė rast
ato janė mjete tė shprehjes
figurative, artistike. Raportet e
tyre bėjnė qė artisti ti shpreh
ndjenjat e brendshme, kurse
shikuesi ti pėrjetoj ato ndjenja.
Prandaj arti ėshtė edhe
forma mė e lartė e pėrvetėsimit
estetik tė realitetit dhe
imagjinatės, sepse nga njėra anė,
pasqyron dukurit e shumėllojta
estetike, dhe, nga ana tjetėr, ai
ėshtė krijim sipas ligjeve tė sė
bukurės, ėshtė krijim vlerash tė
reja estetike.
Historia e artit
shqiptarė
Nė truallin shqiptar,
dėshmitė mė tė hershme nė
fushat e pėrgjithshme tė artit
janė: qeramika, terakota
neolitike dhe punimet nė metal
qė janė punuar nga mjeshtėrit e
fiseve ilire.
Gjatė antikitetit, nėpėr
trevat e vendbanimeve ilire,
fillon tė zhvillohet edhe
arkitektura, skulptura si dhe
artet e zbatuara. Nė mesjetėn e
hershme kemi dėshmi tė
zhvillimit tė arkitekturės,
mozaikut dhe skulpturės
dekorative, ndėrsa nė thellėsitė e
vendit, traditat ilire vazhdojnė
zhvillimet nė fushėn e arteve tė
zbatuara.
Gjatė mesjetės vėrehet
zhvillim i arkitekturės sė kultit
tė krishterė, pastaj piktura dhe
artet e zbatuara, kryesisht me
motive fetare tė stilit bizantin,
por me element etnografik lokalė
dhe etnikė.
Pushtim osman, nė
shekullin XV, ndal hovin e
zhvillimit e arteve tė stilit
bizantin, dhe pak nga pak, fillon
tė gjallėrohet me ato tė kultit
islamik.
Me zhvillimin e jetės
nėpėr qytete, fillon tė lulėzojė
arkitektura e banimit, artet
dekorative popullore, krijime tė
zejtarėve tė talentuar nė shumė
lloje e teknika dhe me
karakteristika etnike dalluese
shqiptare.
Me periudhėn e Rilindjes
Kombėtare zėnė fill artet e reja:
muzika, piktura, teatri e tė tjera
tė lidhura ngushtė me aspiratat e
frymės pėr liri. Pas shpalljes sė
pavarėsisė, edhe pse nė kushte tė
pafavorshme, artistė tė talentuar
shqiptarė fillojnė tė krijojnė nivel
profesional e shumė lėmi tė artit
si: pikturė, skulpturė,
arkitekturė, teatėr, muzikė etj.,
zakonisht nė frymėn kombėtare e
realiste.
Pas viteve tė luftės (1945)
arti zuri vend tė veēantė nė jetėn
dhe kulturėn e re socialiste,
sidomos nė edukimin estetik tė
masave. Gjatė kėsaj periudhe,
arti, dhe pse i mbėshtetur nė njė
trashėgimi tė pakėt profesionale,
filloi tė zhvillohet me tė madhe
nga periudha nė periudhė, nė tė
gjitha zhanret e tij. Mirėpo,
ndikimi i frymės sė re, duke u
mbėshtetur nė parimet e metodės
krijuese tė realizmit socialist, i
dha artit karakter ideologjik. Ky
realizėm socialist, edhe pse i dha
artit kaheje proletare,
revolucionare, partiake etj,
megjithatė nuk u lanė anash as
karakteristikat popullore dhe
fizionomia kombėtare. Edhe pse
nėn frymėn ideologjike, pra,
pasqyrimit tė idealeve social-
estetike, janė lėvruar dhe
zhvilluar pothuajse tė gjitha
llojet, nėnllojet e gjinitė e
veprimtarive artistike e krijuese
si: arti arkitektural, piktura,
skulptura, grafika, muzika,
teatri, baleti, kinematografie tej.
Pas viteve 90, arti
shqiptare filloi tė ndjek rrugėtim
tjetėr. Mbi tė nuk do tė ndjehej
mė tutela ideologjike, fryma e
njė drejtimi tė vetėm artistik, siē
e provoi gjatė viteve tė
mėparshme. Nė tė gjitha gjinitė e
arteve vihej re njė krijimtari mė
e larmishme dhe mė e madhe,
krijimtari qė pasqyronte njė
realit tjetėr nga ai realo-socialist
e qė i pėrkiste rrymave
bashkėkohore tė artit botėror.
Artistėt shqiptarė kanė
treguar talent tė rrallė mė shumė
zhanre tė krijimtarisė artistike,
duke u radhitur nė mesin e mė
tė mirėve, jo vetėm nė mesin e
shoqėri sonė, por edhe nė
hierarkinė e artit botėror.
Thu Feb 12 2009, 14:51
:D
